Pročitajte: ko je bila Svetlana Kana Radević. Njeni projekti, sa posebnim osvrtom na hotel Podgoricu. Drugi o njoj i njenom radu, ona o sebi, nagrade…
Prvi koraci prve dame arhitekture
Mnogo je poznatih slikara i pjesnika iznjedrilo Cetinje, a jedan od njih je jedared izjavio: “Ljudi su u njemu posebni i drugačiji… a ja sam ovakav slikar samo zato što sam se rodio i odrastao u Cetinju.”
Na cetinjskom kamenu je prve korake napravila i Svetlana Kana Radević. Rođena je na Cetinju, gimnaziju završila u Podgorici, a onda se dalje školovala u Beogradu i inostranstvu. Kada se pomene njeno ime dodamo da je prva arhitektica u Crnoj Gori.
Uvijek je voljela da gradi. Za TV prilog “Život jedini čovjeka” koji je snimila Televizija Crne Gore 1980.godine arh.Radević kaže:
“I dječije igre bile su arhitektonske. Voljela sam da pravim kuće od kartonskih kutija, dajući im novu namjenu.”
Izrezala bi vrata i prozore i zavirila unutra.
“Taj trenutak otvaranja tih škura je zapravo prodor u novonastali prostor.”
Na taj način je kutijama mijenjala smisao postojanja.
“I kada god bih zavirila unutra imala bih osjećaj kao da virim u nečiju tajnu i radim nešto nedozvoljeno.”
Lijepo je vidjeti ovaj sačuvani film i nju, prkosnih očiju i upornih ruku da stvaraju. I tada prije 36 godina je bila iznad današnjice.
Njena djela – svečanost za oko
.
Goran Sekulović je 1991.godine za “Pobjedu” zapisao:
“Izuzetno obrazovana (magistrirala u SAD, specijalizirala u Parizu i Salzburgu, boravila u Japanu, studirala i istoriju umjetnosti) Radević među svojim kolegama važi kao autor koji se strasno vezuje za istorijsko u čovjeku. Kritika kaže da su joj djela svečanosti za oko, prizori pred kojima ne možete ostati ravnodušni. Možda zbog nametljivog stila, gotovo svaki njen objekat je izazvao polemike u javnosti. Jedni su za stav da se radi o savršenosti, drugi o promašaju. Ravnodušnih – nema. Kana Radević napominje da je to dobro, jer očigledno da njen rad “provocira”. Suština stvaranja i jeste u tome, jer se tako pokreću stvari, uvodi se nova estetika, kaže ona.”
Ono što moram primjetiti jeste da su Kanina usavršavanja bila nakon projektovanja hotela Podgorica. Za taj projekat je dobila svoju najznačajniju nagradu, ali je zanimljivo da nije smatrala da je time dosegla vrhunac, niti se zatvorila u svom znanju. Naprotiv, tek onda nastaju njena usavršavanja.
“Načitana, pismena, diskretna, akademik, ali bez trunke zavisti i predrasuda, aktivna u svim oblicima profesionalnog delovanja, sve do funkcija u savezima arhitekata svih nivoa i formi, urbanista koliko i graditelj, prisutna u svojim tamnim, naglašenim odećama, Kana je činila svet Crne Gore i njene kulture, arhitakture posebno, toliko modernim i toliko ukorenjenim u doline i brda, more i nebesa našega kraja i naše istorije. Ništa se više od jedne sjajne žene-arhitekte ne može tražiti.”, zapisao je Ranko Radović za “Vijesti” 2000.godine, samo nekoliko dana nakon njene smrti.
Godine 1994. postala je inostrani član Ruske akademije za arhitekturu, a do 1999. redovni je član Dukljanske akademije nauka i umjetnosti kao prva žena akademik u Crnoj Gori..
Hotel Podgorica u tadašnjem Titogradu
Nije imala ni 30 godina kada je odlučila da se svojim radom javi na raspisan konkurs. Stala je na tlo današnjeg hotela i srcem vidjela kako isti treba da izgleda. Na skoro inovativan način a poštujući tradiciju Podgorice napravila je djelo koje prevazilazi vrijeme u kojem je živjela.
Kažem “skoro inovativan” jer ne smijemo izostaviti objekat “Labud plaže” Vukote Tupe Vukotića nastao 1960. godine. U stvaranju i ovog objekta prisutna je upotreba moračkog oblutka kao materijala.
Momčilo Radović je za hotel Podgoricu zapisao: “Mislim da na ovim prostorima nema objekta koji je tako pristao i uklopljen organski uz postojeći prirodni ambijent kao što je hotel „Podgorica“. On sam liči na moračke pećine, i čovek bi pomislio da ga tu nije posadila ljudska ruka, nego da je iznikao iz obale Morače i njenih pećina.” (knjiga „Ravni krovovi održavanje i popravke“)
Gledajući hotel, nakon gotovo pola vijeka od njegove izgradnje, jasno je da je Kana znala razliku između tradicije i primitivizma. I toga se držala:
“Smatram sebe crnogorskim arhitektom u smislu što sam neki tradicionalni likovni jezik, tradicionalni arhitektonski pristup, uviijek željela da transformišem u savremeni likovni jezik.”, govorila je.
Za izgradju ovog hotela sačuvano je od ništavila mnogo kamenja iz Morače. Korišćeni su u eksterijeru, kao i u enterijeru. “Dosledna upotreba ovog materijala…nije dovela do “očekivanog” neuspjeha zbog pretjerivanja, već naprotiv, stvoren je poseban užitak koji se rijetko srijeće, da se čovjek nalazi u prijatnoj dilemi: da li je to uvijek djelo ruku ili prirode, da li je stanište oblutka u objektu, ili rijeci Morači, odakle je uzet, na čijoj je obali (ivici korita) Hotel izgrađen.”, pisao je arhitekta Andrija Markuš u svom radu “Prva dama crnogorske arhitekture”.
Ukupna dužina hotela „Podgorica“ je 126metara i predstavlja najznačajnije djelo arh.Radević. Za izradu ovog projekta dobila je republičku, ali i saveznu ,,Borbinu” nagradu koja je najznačajnija arhitektonska nagrada na teritoriji bivše Jugoslavije. Iako je savezna nagrada podijeljena sa slovenačkim laureatom Milanom Miheličem za Robnu kuću u Osijeku, to nikako ne umanjuje njenu vrijednost.
Izvod iz zapisnika žirija otkriva da se tokom donošenja te odluke posebno ocjenjivalo (…)“ispravnost arhitektonskog postupka uklapanja objekta u ambijent, naročito s obzirom na osjetljiv lokalitet. Time su ostvareni visoki prostorni kvaliteti, a postignut je i savremeni humani tretman problema utilitarnosti. Detalj je pažljivo negovan, a materijal okoline srećno je korišćen na eksterijeru i enterijeru”.
Važno je naglasiti i da je arh. Radevič najmlađi laureat u cjelokupnom ciklusu Saveznih nagrada “Borbe”, a zanimljiv je i podatak da je te 1968. godine primila tri najznačajnija priznanja:
- Republičku nagradu za arhitekturu Borba
- Saveznu nagradu za arhitekturu Borba
- Trinaestojulsku nagradu Crne Gore
(Crna Gora baštini još jedan objekat koji je dobio Saveznu nagradu lista „Borba“ 1985. godine. Riječ je o Hotelskom kompleksu „Slovenska plaža“ u Budvi, slovenačkog arhitekte Janeza Kobea.(Iz knjige “Arhitektura u Crnoj Gori 1965.-1990. kroz prizmu »Borbine« nagrade”, Podgorica, CANU, 2015.)
Autobuska stanica
Krajem ’70. pod rukom Svetlane nastaje autobuska stanica u Podgorici. “Prije izgradnje toga objekta, glavno podgoričko stajalište međugradskih autobusa nalazilo se malo južnije od Sahat-kule, đe je, za potrebe odgovarajućih servisnih službi i osoblja, bila podignuta i jedna (neuslovna) baraka”.
Današnji hotel Palas u Mojkovcu
Njene radove karakteriše slobodan stil i neobična forma. U rasporedu svih elemenata očitava se njena hrabrost da pokaže da uvijek može drugačije. Kao da želi reći da treba se igrati… i onda iz žara te igre nastaju najdivniji projekti.
Od malih nogu arh. Radević je oduševljavao prostor i umjeće da ga ispuni.
Još kao dijete pravila je sa svojim vršnjacima kućice koje bi formirali jednostavnim prislanjanjem ploča i tako dobijali neku vrstu šatora. Svako dijete bi imalo svoju kućicu, ali ti objekti nijesu zadovoljavali njihovu potrebu da se sastaju i druže među sobom. Trebalo im je prostora…
“Prostor je mjesto gdje JA postaje MI.”, govorila je.
“Komunikacija je ta koja daje snagu smisla jednom prostoru.”
I možda u želji da ti mali “šatori” iz djetinjstva postanu veći, mnogo kasnije nastaje hotel Mojkovac u Mojkovcu, današnji Palas.
Hotel Zlatibor u Užicu
Kada ulazite u Užice, građevina hotela Zlatibor se potpuno izdvaja od okoline. Potpuno slobodne forme, poput rakete spremne za lansiranje, prkosi svemu što je obično u tom malom gradu.
Rađen je 1981. godine i bila mi je velika čast boraviti u njemu prije nekoliko godina.
Spomenik na Barutani, opština Podgorica
“Jedan od najtežih arhitektonskih zadataka je spomenik.“, govorila je Kana Radević. I onda projektovala onaj na Barutani za koji mnogi Podgoričani čak i ne znaju.
Sakriven od pogleda sa magistrale koja vodi prema Cetinju, očekuje one koji žele da čuju priču o stradalima u balkanskom, prvom i drugom svjetskom ratu (sve tri cjeline su odvojene).
Memorijal zauzima veliki prostor, a nakon svih stepenica koje su moram priznati solidno očuvane, izlazi se na pozornicu. Erupcija rada tog projekta nastaje baš u tom trenutku kada dođete do kraja i nađete se na otvorenom amfiteatru.
Nekada sam bila mišljenja da kamene stolice pozivaju da se na tom mjestu organizuju razna kulturna dešavanja, ali vremenom sam naučila da taj prostor ima zadatak da stvori pijetet prema žrtvama, a da nikako nije prostor za manifestacije.
Kameni zidovi kojima je čitav spomenik omeđen poštuje tradicionalne međe koje su se podizale na seoskim područjima. I opet spoj tradicije i modernog, i Kana između ta dva vremena da ih približi i pomiri.
Zgrada Leksikografskog zavoda
Ova zgrada koja je takođe prvo nastala pod rukom arh. Radević. Građena je u periodu od 1984 do 1989.godine i nalazi se na uglu Bulevara Svetog Petra i Njegoševe ulice.
Poslovni Centar Kruševac
“Ta “neobična” zgrada, locirana preko puta zgrade RTV Crne Gore, odnosno na novoformiranom Rimskom trgu, naknadnom urbanizacijom toga kvarta i novom gradnjom prilično je izgubila od svoje prvobitne ekskluzivnosti, pa i ljepote. Zgrada (koja ima suteren, prizemlje i sprat), naime, sasvim je “stiješnjena” i nekako “minimizirana”, takoreći postala nedostupna pogledima prolaznika.
U vrijeme projektovanja i izgradnje taj objekat je postavljen paralelno sa osovinom tadašnje trase ulice Cetinjski put, koja je dijagonalno presijecala taj kvart, ali je ispalo da je, nakon izmjena detaljnoga urbanističkoga plana toga kvarta, PC Kruševac postavljen ukoso, u odnosu na njegovo novo građevinsko okruženje. ” (Danilo Burzan, Podgorički toponimi i znamenja).
Mnogo je realizovanih projekata od strane Svetlane Kane Radević:
- Hotel Podgorica u Podgorici (1967)
- Hotel Mojkovac u Mojkovcu (1968/1974)
- Dječji vrtić na Cetinju (1988)
- Hotel Zlatibor u Užicu (1981)
- Autobuska stanica u Podgorici (1968)
- Stambeno-poslovna zgrada u Mojkovcu (1969)
- Stambeno-poslovni objekat u Petrovcu na moru (1968)
- Spomen-kompleks Barutana (1980)
- Park Zlatica u Podgorici (1974)
- Spomen-obilježje u Duvanskom kombinatu Podgorrica (1972)
I naposljetku se pitam šta bi arh. Radević rekla danas gledajući podgoričku arhitekturu. A onda pročitah njenu izjavu još devedesetih:
“Arhitektura je u uslovima tržišne ekonomije dovedena do tragike, jer niske cijene pružaju šansu onim nesposobnim nudeći im posao za male pare a bez ikakvih posljedica.” (S. Vukašinović, Potisnuta kreativnost,objavljeno 5. avgusta 1990.)
Pripremila: Jelena Petrović
